Istorija srednjevekovne srpske države usko je kulturološki vezana za hrišćanstvo i pravoslavlje.
Opšte je poznato da su sva slovenska plemena, od juga do zapada, bila paganska i da su tadašnje najmoćnije države Vizantija na istoku i Franačka na zapadu, pokušavale da tim slovenskim plemenima nametnu hrišćanstvo.
Pokrštavanje slovenskih plemena započeto je u IX veku (863.godine), kada su „solunska braća“ Konstantin (Ćirilo) i Metodije za potrebe početka pokrštavanja Slovena u Velikoj Moravskoj (Češka i Slovačka), stvorili prvo slovensko pismo glagoljicu, a zatim njihovi sledbenici i ćirilicu. Stvaranje prvog slovenskog pisma znatno je ubrzao proces pokrštavanja slovenskih plemena.
Proces utemeljivanja hrišćanstva u Srbiji trajao je sve do XII veka kada se na čelu srpske države našla dinastija Nemanjića, tačnije njen osnivač Stefan Nemanja koji je 1166.godine postao Veliki župan Srbije. Stefan je nastojao da iskoristi dinastičku krizu u Vizantiji i Srbiju povede putem nezavisnosti uz pomoć trojice sinova Vukana, Stefana i Rastka.
Stefan Nemanja, kao pronicljiv vladar, mudro je shvatio da je vezivanje za Vizantiju i pravoslavlje ključno za opstanak i postojanje srpske srednjevekovne države. Nakon abdikacije 1196.godine i predaje prestola srednjem sinu Stefanu Nemanjiću (Prvovenčanom), Stefan Nemanja se zamonašio u manastiru Vatoped na Svetoj gori, kao monah Simeon, gde se pridružio svom najmlađem sinu monahu Savi (Rastku). Njihova želja je bila da na Svetoj gori na poluostrvu Atos, podignu srpski pravoslavni manastir i da tako Srbija stane rame uz rame sa ostalim pravoslavnim narodima Rusima, Bugarima, Grcima, kao država koja ima svoj manastir na Svetoj gori najvećem stecištu pravoslavlja toga vremena.
Nastala u krilu nekadašnje Vizantije, naslednice istočnog rimskog carstva, Sveta gora je poslednji živi ostatak te hiljadugodišnje civilizacije koja je snagom svoje vladarske ideologije, filozofskih ideja, verskih i kulturnih obrazaca uticala na čitav tadašnji svet, a posebno na pravoslavne narode.
Nakon zamonašenja monah Simeon je zatražio od vizantijskog cara Alekseja I Anđela dozvolu za izgradnju manastira na Svetoj gori. Dozvolu je dobio i upravo tada počinje istorija jedne od najvećih svetinja srpskog naroda, manastira Hilandar.
Gradnja manastira otpočela je krajem 1197.godine na temeljima napuštenog vizantijskog manastira „Helandariona“. Manastir je završen 1199.godine i u njemu se nastanio njegov osnivač Simeon (Stefan Nemanja) i njegov sin Sava (Rastko Nemanjić).
Nakon osam meseci monaškog života u Hilandaru u njemu je svoj život skončao Simeon 13.februara 1200.godine gde je i sahranjen. Njegove mošti je 1208.godine iz Hilandara u Srbiju doneo njegov sin monah Sava i nad njima izmirio zavađenu braću Stefana i Vukana. Njegove mošti od 1208.godine do danas počivaju u manastiru Studenica, jednoj od njegovih zadužbina.
Šta je zapravo manastir Hilandar za Srbe?
Manastir Hilandar je prvi srpski univerzitet i jedan od najstarijih u svetu. Sam Sveti Sava je osnivač Duhovne akademije manastira Hilandara, koja živi sve vreme, bez prestanka do danas. Po pitanju književnosti, religije, proučavanja prirode, medicine po svim kriterijumima bio je pravi univerzitet, koji je školovao najbolje poznavaoce tog vremena. Manastir čuva najveću zbirku srpskih povelja, moštiju svetih, relikvija, starih ikona, ima najveći broj čudotvornih ikona u svetu, čak osam, od kojih su najvrednije i najpoštovanije: ikona Bogorodice Trojeručice, ikona Hrista Pantokratora, koja je najlepša ikona Hrista na planeti i ikona Bogorodice Odigitrije, koja se smatra najvećim remek delom vizantijske umetnosti trinaestog veka. Ovde je najveća biblioteka rukopisne knjige srpskoga naroda, najveća zbirka bakroreznih i bakropisnih ploča, starog bogoslužbenog tekstila, drvorezbarskih dela, porcelana, zlatarskih predmeta i najlepša crkva na Svetoj gori prema oceni vizantologa. U Hilandaru je utemeljena srpska pismenost, prevodilačka i prepisivačka delatnost, tu je začeta srpska srednjovekovna pravna država, diplomatija i osnovana jedna od prvih srpskih bolnica. Mesto gde moravska arhitektura doživljava svoj vrhunac, kroz koji su tokom osam vekova prošli najveći umetnici ikonopisa i freskopisa. Hilandar je do XV veka posedovao preko 30 velikih metohija sa preko 360 sela i ogromnim duhovnim, ljudskim i materijalnim potencijalom.
Rečju, ono što je sačuvano u Hilandaru veće je od sveg sačuvanog nasleđa u svim ostalim srpskim manastirima.
Sa svog poslednjeg putovanja pred smrt, Sava je iz Palestine, iz manastira Svetog Save Osvećenog, doneo najstariju i najpoznatiju hilandarsku ikonu Bogorodicu trojeručicu.
Teška vremena:
Kroz epohu vremena manastir Hilandar je proživljavao razne sudbine. Možemo slobodno reći da je ovaj manastir delio sudbinu srpskog naroda.
U XIV veku, manastir je odolevao pokušaju pljačke od strane katalonskih najamnika koje je u svoju službu uzeo Vizantijski car Andronik II u pokušaju da se suprotstavi maloazijskim Turcima. Tokom jačanja srpske srednjevekovne države, za vreme kralja Milutina i cara Dušana u XIV veku manastir je širio svoje posede i povećavao broj monaha.
Svoj najteži period manastir je proživeo od sredine XV veka kada su Turci zaposeli Atos i tada je veliki broj manaha napustio manastir i preselio se u Srbiju. Iako su svetogorski monasi bili ugroženi od strane Turaka, iako je moćna srpska srednjevekovna država propala, sve dok je postojala Srpska despotovina manastir Hilandar nije bio zaboravljen od strane njenih vladara, najpre Stefana Lazarevića a kasnije i Đurđa Brankovića koji je uspeo da od turskog sultana isposluje ferman 1456.godine kojim su Hilandaru potvrđene stare slobode.
Nakon pada Srpske despotovine pod osmansku vlast 1459.godine privilegije koje su svetogorski manastiru uživali bivaju ukinute. Žena titularnog srpskig despota Angelina Branković obraća se za pomoć ruskim kneževima 1503.godine, a potpunu brigu o Hilandaru u vreme nestanka srpske države preuzima Rusija, tačnije ruski car Ivan IV Grozni 1550.godine. Ivan Grozni je u nekoliko navrata slao manastiru značajnu novčanu pomoć, a brigu o Hilandaru su nastavili i ostali ruski vladari nakon Ivana IV Groznog. Zbog toga možemo reći da je Kijevska Rusija bila čuvar i zaštitnik od propasti svekolikog pravoslavlja u doba osmanske imperije.
Zbog učešća Srba u ratovima koje su Austrija i Mletačkarepublika vodile protiv osmanskog carstva u XVII i XVIII veku i posledica tih ratova, dve Velike seobe Srba 1690. i 1737.u pravcu Ugarske i Mletačke republike, broj srpskih monaha u Hilandaru se smanjivao a vremenom su grčki i bugarski monasi u njemu postali dominantni. Sve do početka XIX veka manastir se samo formalno nazivao srpskim.
Vraćanje manastira u okvir države Srbije:
Ako bismo pokušali da razdvojimo Hilandar od srpske državnosti ne bismo u tome uspeli jer su istorija Hilandara i Srbije neraskidivo povezane. Hilandar je nastao u povoju formiranja nezavisne srpske države, preživljavao je kao i Srbija teške trenutke osmanske vladavine i vazdigao se iz oluje vremena početkom XIX veka kada je došlo do obnove srpske državnosti nakon vekovnog ropstva pod Turcima. Povoj i modernizacija srpske države započinju tokom i nakon Drugog srpskog ustanka pod voćstvom državotvorne dinastije Obrenović čiji je osnivač Miloš Obrenović, koji je preuzeo brigu o Hilandaru 1820. godine tako što je postao njegov pokrovitelj. Drugu polovinu XIX veka je obeležio sukob sa bugarskim sveštenstvom oko uprave nad manastirom. Kneževina je materijalno pomagala manastir, naročito u periodu velike materijalne krize prouzrokovane dugogodišnjim sporom oko manastirskih granica. Posle 1860. godine beogradski mitropolit Mihailo je uspeo da donekle izgladi sporove sa bugarskim sveštenstvom na Svetoj gori, naročito posle Berlinskog kongresa 1878. godine. Spor oko uprave manastirom je konačno rešen nakon posete kralja Aleksandra Obrenovića Hilandaru 1896. godine. Nakon toga manastir je početkom XX veka ponovo imao većinsko srpsko monaštvo.
Požar i obnova:
Hilandar, najveća srpska svetinja u noći 3.na 4.mart 2004.godine pretrpeo je ogromnu štetu u velikom požaru koji je izbio te noći kada je izgorelo oko 10.000 m2 manastirskih zdanja. Obnova razrušenog manastira, simbola srpske državnosti i simbola pravoslavlja još uvek traje. Neka simbol obnove i modernizacije Hilandara bude put u obnovu i modernizaciju Srbije jer su ova dva pojma Hilandar i Srbija neraskidivo štivo koje povezuje pravoslavni duh srpskog naroda sa Srpskom državom, dokaz istorijskog postojanja Srba i Srbije na ovim prostorima i njihovog istorijskog prava da budu tu gde jesu i čuvaju ono što je njihovo od raznih belosvetskih pošasti kojih je kroz istoriju bilo mnogo, ali su i Hilandar i Srbija kroz epohu preživljavali oluju vremena.
